Wat is ‘witruimte’ (white space)
Witruimte is een begrip uit de grafische vormgeving waarmee men in het eindresultaat van een tekst de ruimte aanduidt die niet gevuld is met tekst en/of grafische elementen (bv. foto’s). Omdat er heel wat redenen zijn om ruimte op een bladzijde leeg te laten, moeten we een aantal aanleunende begrippen uitleggen.
Marges en witregels zijn de meest gekende soorten witruimte, maar er is meer.
De marge is de ruimte rondom de zetspiegel. Deze omvat meestal het grootste deel van de witruimte. Marges worden aangeduid met termen als kopwit, voetwit, rugwit, duimwit, staartwit, zijwit, ...
Witregels (lege regels) zijn leeg gelaten tekstregels binnen een tekst. Die kunnen zich bevinden tussen: - paragrafen, - tekstkoppen (tussentitels) en paragrafen, - andere tekstuele of grafische componenten.
Ruimte binnen de zetspiegel kan bewust leeg gelaten worden om een ander tekstelement voldoende nadruk te laten krijgen (bijv. hoofdstuktitel)
De lege ruimte op een uitgangsregel is de vrije ruimte op de laatste regel van een alinea. Deze vult meestal niet de volledig zetbreedte waardoor tussen het einde van de regel en de kantlijn een witruimte volgt. Hierdoor herkent men het einde van de alinea. Wanneer een tekst wordt ‘uitgevuld’ zal dit meestal bij deze laatste regel niet gedaan worden.
Alinea's en paragrafen
De zinnen van een tekst worden op (tekst)regels of lijnen gezet. Een aantal lijnen samen vormen een alinea. Enkele alinea's samen vormen een paragraaf. En een aantal paragrafen samen vormen een hoofdstuk of een deel ervan. Die delen worden met tussentitels van elkaar gescheiden.
Letterlijk betekent alinea 'aan de lijn'. De vrije ruimte op de regel wordt niet verder benut, maar de volgende zin wordt opnieuw aan de (linker)kantlijn begonnen.
(Vandaar ook de typische 8 pijl bij de "enter"-toets op een toetsenbord. Vroeger werd die vaak ook de "return"-toets genoemd.) Aan het begin van een alinea kan men met een insprong werken, wat vooral bij goed gevulde bladzijden met een relatief klein lettertype nuttig is om het overzicht te behouden. Ook die insprong kunnen we als witruimte beschouwen. De insprong vervult een functie in het geheel van de opmaak, ook al omvat hij niets dan witte ruimte.
De ruimte tussen de regels van een alinea wordt niet als witruimte gezien, omdat daar relatief weinig variatie in mogelijk is. Regels van een alinea moeten tamelijk dicht bij elkaar blijven omdat men moet kunnen doorlezen van de ene regel naar de andere. (Om aan te duiden dat er meer of minder wit is tussen de regels in verschillende teksten spreekt men van een grotere of kleinere interlinie.)
Een paragraaf is meestal een geheel van enkele alinea's. Hun functie is om visueel aan te geven welke de belangrijkste onderdelen zijn van (een deel van) een hoofdstuk. Tussen 2 paragrafen gebruikt men een witregel.
De verwarring tussen alinea's en paragrafen bij veel Nederlandstaligen heeft wellicht te maken met het feit dat in het Engels dit onderscheid niet bestaat. Beide soorten tekstblokken worden in het Engels als paragraph aangeduid.
De indeling van een tekst in alinea's en paragrafen heeft een functie op gedachteniveau. Een alinea geeft een aantal zinnen weer die een bepaalde redenering uitmaken. Een paragraaf zal daarentegen een nieuwe redenering aansnijden. Om aan te geven dat er bij een nieuwe paragraaf een grotere gedachtesprong wordt gemaakt, gebruikt men een witregel. Een beetje vergelijkbaar met de spaties en leestekens tussen woorden, zinsdelen en zinnen die een korte of net iets langere lees- of spreekpauze aangeven.
Weduwen en wezen
Bij de opmaak let men er meestal ook op dat de uitgangsregel (laatste regel van een alinea of paragraaf) tenminste twee woorden bevat en niet de eerste regel is van een volgend pagina. Men spreekt hier over weduwen en wezen ...
Een weduwe is het laatste stukje van een zin van een paragraaf dat in zijn eentje op een nieuwe pagina terecht komt.
Een wees wordt in 2 betekenissen gebruikt. Ofwel als tegenovergestelde van een weduwe: de eerste regel van een paragraaf die onderaan een pagina staat, ofwel als aanduiding van het laatste woord van een paragraaf dat in zijn eentje op een nieuwe regel terecht komt.
Vroeger werd hier meer aandacht aan besteed. Tegenwoordig worden ze vaak door de vingers gezien onder commerciële druk, maar ook omdat gezette teksten vaak op meerdere media moeten gebruikt worden (bijv. in drukwerk, maar ook op tablets of smartphones). De controle van de opmaker over het precieze regelverloop gaat daarmee verloren.
Witruimte kan geel of blauw zijn
Een witruimte hoeft niet noodzakelijk wit te zijn. Wanneer met een achtergrondkleur over de hele (of een groot deel van de) bladzijde werkt, wordt de niet gevulde kleur als witruimte beschouwd.
Witruimte geeft een pagina vorm
De typografie (alle aspecten van de tekst in de vormgeving: lettertype, fontgrootte, combinatie en variatie van fonts, toepassen van effecten op tekst, enz.) is een erg belangrijk onderdeel van de vormgeving van een pagina. Toch zullen twee pagina's volledig gevuld met (doorlopende) tekst er behoorlijk gelijkaardig uitzien, ondanks andere typografische keuze. Het grote onderscheid wordt gemaakt door de positionering van de tekst op de bladzijde.
Witruimte is geen verspilde ruimte maar dient om een tekst overzichtelijk, aantrekkelijker en dus beter leesbaar te maken. Witruimten worden gebruikt om verschillende delen van de lay-out te scheiden en de compositie meer rust te geven.
Met een functioneel gebruik van witruimte kan je bijv. accenten leggen op onderdelen die belangrijk zijn. Door een zin of woord of beeldelement te omringen met witruimte worden de ogen van de lezer bijna automatisch daar naartoe getrokken. Dit deel van de opmaak krijgt zo meer prioriteit. Witruimte is dus geen lege ruimte maar een actief element op je pagina waarmee je de lezer kan sturen, zoals in onderstaand voorbeeld (rechts) toegepast werd op het logo.
Soms kan het nuttig zijn om net met heel weinig witruimte te werken. In onderstaand voorbeeld links staan de 3 delen van de pagina gewoon onder elkaar: titel - illustratie - tekst. De illustratie haalt daarbij de titel en de tekst drastisch uit elkaar. In het voorbeeld rechts wordt alle witruimte tussen foto en titel weggehaald en wordt de titel een verbindend element tussen de illustratie en de tekst.
Oordeelkundig omspringen met wit
Gebruik van witruimte heeft natuurlijk gevolgen voor de omvang van een publicatie en daarmee op de kostprijs ervan in geval van drukwerk. In bovenstaand voorbeeld omvat de versie links merkelijk meer tekst dan de versie rechts. Het is dus steeds afwegen hoeveel wit nodig of nuttig is en wat de implicaties daarvan zijn in termen van kostprijs.
Echter, alle ruimte proberen benutten is weliswaar een zuinig maar daarom niet noodzakelijk een efficiënt uitgangspunt. Het zou wel eens kunnen dat je boodschap minder goed doorkomt.
Witruimte verhoogt immers het leesritme, zo blijkt uit studies. Bij een artikel met veel witruimte bewegen de ogen van de lezer zich sneller door de tekst. Uit die studies blijkt ook dat een artikel met meer witruimte beter begrepen wordt en langer onthouden.
Hele vellen tekst met weinig witruimte schrikken een lezer (onbewust) af.
Door te weinig witruimte wordt de tekst moeilijker leesbaar of onleesbaar of is de informatie niet goed op te nemen. De lezer wordt sneller moe of is vlugger afgeleid.
Een artikel met voldoende witruimte wordt daarentegen aantrekkelijker. De lezer zal eerder geneigd zijn dit te lezen.
Wanneer echter te pas en te onpas witruimte wordt gelaten kan de samenhang van de onderdelen verloren gaan. De lezer moet zoeken hoe het geheel van de tekst in elkaar zit en raakt dus afgeleid van de inhoud.